Worstelkonst door Nicolaes Petter

In de zeventiende eeuw was Amsterdam een bloeiende stad en volop in ontwikkeling. Het was het wereldhandelscentrum en het centrum van wetenschap en cultuur. Nergens legden zoveel schepen aan als in de haven van Amsterdam. Van overal kwamen wetenschappers, handelaars, ambachtslieden en kunstenaars om zich in Amsterdam te vestigen. Om de handel te stimuleren voerde Amsterdam een neutrale politiek en probeerde buiten alle internationale conflicten te blijven. Voor zijn tijd was Amsterdam redelijk tolerant ten aanzien van religie. En ten aanzien van nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. Amsterdam werd daardoor ook een centrum voor de boekdrukkunst, werken van naam en faam werden er uitgegeven. Boeken die niet alleen bestemd waren voor de Nederlandse markt, maar ook voor landen als Engeland, Frankrijk, Zweden, de Duitse vorstendommen, Rusland, Spanje. Teksten die elders niet gedrukt mochten worden, werden dat in Amsterdam wel. Boeken over geschiedenis, filosofie, politiek, wetenschap, poezie, er verschijnen boeken over elk denkbaar onderwerp. Belangrijk omdat de staatse Nederlanden geregeld geconfronteerd wordt met de dreiging en voering van oorlogshandelingen zijn boeken over krijgskunst in de breedste zin van het woord; van strategie tot de aanleg van versterkingen, van het leren schermen met het zwaard tot de omgang met vuurwapens. In die periode verschijnt er ook een boek dat bekendheid zal krijgen als het meest toonaangevende in zijn soort. Het boek is getiteld Worstelkonst en de auteur is Nicalaes Petter.

In 1971 verscheen er een facsimile van het boek. In de afgelopen decennia heeft het boek zich terecht mogen verheugen op een groeiende belangstelling bij hedendaagse beoefenaars van krijgskunst.

De uitgave van het boek Worstelkonst.

In januari 1674 wordt aan Johannes Jansonius van Waesberge, boekverkoper (uitgever) op ’t Water te Amsterdam privilege verleent door de staten van Holland en West-Friesland om gedurende vijftien jaar als enige een boek te mogen drukken dat de titel draagt “Klare onderrichtinge der voortreffelijke worstelkonst”. De ondertitel luidt; “Verhandelende hoe men in alle voorvallen van twist in handtgemeenschap zich kan hoeden: en alle aengrepen, borst-stooten, vuystslagen,&c versetten. Seer nut en voordeeligh tegens alle slaensiecke twisters, ofte die met een mes yemandt dreygen of trachten te beledigen”. Volgens het voorblad gaat het hier om technieken die zijn uitgevonden door “den wijtberoemden en vermaerden worstelaer Nicolaes Petter”.  Het boek met 71 platen van de bekende kunstenaar Romeyn de Hooghe wordt tegelijkertijd in het Nederlands en in het Duits uitgegeven.

Nicolaes Petter

Claes Claessen Petter werd in 1624 geboren. Hij blijkt afkomstig te zijn uit Monnenheim – in het keurvorstendom Hessen. In Amsterdam is hij aanvankelijk werkzaam als knecht in het Doolhof. Het Doolhof was gevestigd aan de Prinsengracht, hoek Looiersgracht en had een labyrint, een beeldentuin en een uitspanning. Het werd vooral bezocht door de rijkere burgers van Amsterdam en mogelijk heeft Claes Petter hier al kennis gemaakt met Romeyn de Hooghe. 

Binnenruimte Doolhof Amsterdam

De reus Goliath en de jongen David uit het Doolhof zijn nu te bewonderen in het restaurant van het Amsterdams Historisch museum in de Kalverstraat.

Oude kaart van Amsterdam met het doolhof aan de Prinsengracht, hoek Looiersgracht

In 1649 trouwt hij met Grietie Erasmus, hij is dan vijfentwintig jaar oud en woont op de Nieuwezijds Achterburgwal (vierde huis vanaf de Rosemarijnsteeg). In 1664 komt zijn vrouw te overlijden, ze wordt op 9 september 1664 begraven in de Westerkerk. Een kleine vier maanden later hertrouwt hij met Adriana Alberts. Claes Petter is inmiddels poorter van Amsterdam geworden en hij vestigt zich nu met zijn nieuwe vrouw als wijnkoper in een pand aan de Prinsengracht genaamd Gustavusburgh. De Gustavusburgh stond schuin tegenover het oude Doolhof en vrijwel naast de schermschool. De roemruchte Amsterdamse schermschool is dan gevestigd op de turfmarkt, op de hoek van de Prinsengracht en het Molenpad. De Gustavusburgh bestaat al lang niet meer, maar een zuster-pand, gebouwd in dezelfde periode en onder dezelfde architectuur is nog steeds te zien aan de Kromboomsloot, het draagt de naam Schottenburgh. De bovenverdiepingen zijn verbouwd tot appartementen en op de begane grond is een cafe gevestigd. 

Schottenburgh aan de Kromboomsloot

Nicolaes Petter woont in de Gustavusburgh boven, had daar ook zijn opslag van goederen en op de begane grond verhandelde hij zijn wijn, schonk er wijn en andere dranken, en had er zijn oefenplek waar hij aan vele leerlingen les gaf in zijn worstelkonst (mogelijk heeft hij zelfs les gegeven aan de schermschool). Het is in deze tijd dat hij de publicatie van zijn boek voorbereid, afbeeldingen en kopergravures laat maken door de bekende en controversiele kunstenaar Romeyn de Hooghe (welke mogelijk zelfs een leerling van hem is), brengt ze in de juiste volgorde en schrijft de korte teksten die de technieken beschrijven.

In januari 1672 overlijdt een kind van Claes Petter en Adriana Alberts. Voor de nog jonge Nederlandse republiek wordt 1672 een rampjaar als Engeland, Frankrijk en de bisdommen Munster en Keulen de rupubliek de oorlog verklaren en het Franse leger in zeer korte tijd het overgrote deel van Nederland weet te veroveren.

De republiek lijkt reddeloos verloren. Alleen de Friezen houden nog stand. En de vloot weet de Frans-Engelse vloot op een afstand te houden. In de steden breekt paniek uit, het staatse leger doorbreekt de dijken en laat de polders onder water lopen. Dat houdt het  Franse leger op een afstand, tot het in december begint te vriezen en de Fransen over het ijs optrekken. Nicolaes Petter maakt de afloop van deze gebeurtenissen niet meer mee. Hij overlijdt in november van het rampjaar 1672. Hij wordt op 24 november 1672 begraven op het Leidse kerkhof. Het is ruim een jaar later in 1674 dat zijn boek verschijnt.

Op het voormalige Leidse kerkhof werd een schoolgebouw geplaatst (Raamplein)

Robbert Cors

Over Robbert Cors als worstelaar is weinig bekend. Hij is een leerling van Nicolaes Petter en uit het boek Worstelkonst blijkt dat hij alle technieken zelf had beoefend en beheerste en dat hij er les in gaf in de Gustavusburgh.

We weten niet hoe succesvol Robbert Cors was als leraar in de worstelkonst en of hij ooit zo vermaard is geworden als zijn leraar Claes Petter. Wat we wel weten is dat hij bij het verschijnen van het boek worstelkonst nog erg jong is, net in de twintig. En dat hij een relatie had met de ruim tien jaar oudere weduwe van Claes Petter. Ze kregen in 1676 een zoon die op 12 juli 1676 in de Lutherse kerk Albert gedoopt werd. Als vader werd Pieter Janse opgegeven. Op 14 juli 1680 volgde een zoon Jacob die al veel openlijker als vader Robbert Pietersz toebedeeld krijgt. Als Adriana in het najaar van 1683 opnieuw zwanger raakt besluiten ze te trouwen. Het inmiddels naar de Rozengracht verhuisde paar gaat 17 december 1683 in ondertrouw en op 1 januari 1684 is het huwelijk. Op 16 juli 1684 werd hun dochter Maria gedoopt in de Lutherse kerk, en heeft heel officieel Robbert Cors als vader. Of Robbert Cors, die zich later Robbert Corsius zal gaan noemen, zich dan nog met lesgeven in worstelkonst bezig houdt is niet duidelijk. Hij heeft in ieder geval niet de wijnhandel in de Gustavusburgh overgenomen en daarmee dus ook niet de oefenruimte van Nicolaes Petter. Ten tijde van zijn huwelijk (hij is dan 33 jaar) geeft hij als beroep op; musicijn.

Worstelkonst en Aikido  

Het boek Worstelkonst van Nicolaes Petter laat tal van afbeeldingen zien die doen frappante overeenkomsten vertonen met techniek zoals we die in Aikido beoefenen. Sommige technieken hebben zoveel weg van technieken als shiho nage, irimi nage, dai ikkyo dat men bijna als vanzelf denkt aan een gemeenschappelijke oervorm. In het verleden kwam ik nog wel eens teksten tegen waarin de auteur beweerde dat Nicolaes Petter op de een of andere manier contact gehad moet hebben met Japan en technieken geleerd had van een jujutsu stijl. Zo’n historische connectie is echter niet aan te tonen en ligt ook eigenlijk niet voor de hand. Het is veel aannemelijker dat Nicolaes Petter, zoals hij ook zelf stelt in zijn boek, de techniek al oefenende zelf heeft ontdekt. De technieken van Aikido zijn gebaseerd op natuurlijke bewegingen en principes. Dat geldt voor de meeste krijgskunsten en zondermeer ook voor de technieken van Nicolaes Petter. Wie op zoek gaat naar functionele, effectieve zelfverdedigingstechnieken zal uiteindelijk ongeacht de cultuur of het tijdperk waarin men leeft tot ongeveer dezelfde conclusies komen omdat de technieken altijd gebaseerd zijn op het menselijk lichaam; “there are only so many ways to skin a cat”.

Techniek vergelijkbaar met dai ikkyo ura

Techniek vergelijkbaar met Irimi nage

Techniek vergelijkbaar met Shiho nage

Nederlandse krijgskunst en Japan

 De Nederlanden beschikken sinds de reorganisaties door Maurits van Oranje over het meest vooruitstrevende leger van Europa, het heeft een ongekend oorlogsvloot onder leiding van vlootvoogden van wereldfaam als Maarten Harpenszn Tromp en michiel Adriaanszn de Ruyter, het kent vele geleerden die fortificaties ontwerpen die over de gehele wereld worden gebouwd (onder andere in Japan) en iedereen kende de schermscholen waar beroemde schermmeesters lesgaven in de schermkunst met alle denkbare wapens. In nagenoeg alle aspecten van de krijgskunst zette de jonge rebubliek der Nederlanden de toon.

In Japan was er grote belangstelling voor allerlei boeken die in Nederland gepubliceerd werd, studenten “Holland studies” bekwaamden er zich in de Nederlandse taal zodat ze de boeken ook konden lezen en eventueel vertalen.

Meerdere boeken over allerlei aspecten van krijgskunst werden verscheept naar Japan. Misschien hoorde het boek van Nicolaes Petter daar ook wel bij. Het is jammer genoeg niet aan te tonen, maar in dat geval had het boek Worstelkonst zelfs enige invloed op Japanse krijgskunst kunnen hebben gehad.

Tom Verhoeven

Auvergne, winter 2012 (eerdere versie gepubliceerd in de Aikido Nyumon, 1995)